Sərdar Cəlaloğlu. Müxtəlif adamların bu ada fərqli münasibətlərindən asıl olmayaraq, hər kəsin qəbul etdiyi bir həqiqət var. Bu da ADP sədrinin iti ağla, dərin təfəkkürə, geniş informasiya potensialına və özünəməxsus mülahizə qabiliyyətinə malik olmasıdır. Özündə cəmləşdirdiyi bu xüsusiyyətlər Sərdar bəylə söhbətə xüsusi rəng qatır. Ondan müsahibə almaq da jurnalistlər üçün olduqca maraqlıdır. Bəzən elə olur ki, sənin beynində formalaşan sualı müsahibinin özü verir və cavablandırır. Sənə isə sadəcə dinlədiyin bu daxili polemikanın katibliyini etmək qalır.
Hər zaman irəli sürdüyü mülahizələriylə gündəm yarada bilən ADP sədriylə bu dəfəki söhbətimiz Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin Vyana görüşü ətrafında oldu. Vyanadan dolaşa-dolaşa, İslam dünyasına gəldik…
Sərdar Cəlaloğlunun Strateq.az-a müsahibəsini təqdim edirik:
– Sərdar bəy, Vyana görüşündən nə gözləyirdiniz, nə oldu? Ümumiyyətlə, bu görüşü necə qiymətləndirirsiniz?
– Doğrusu, 4 günlük müharibədən sonra bu tezliklə Azərbaycan-Ermənistan arasında hər hansı görüşün keçirilməsini gözləmirdim. Həm müharibənin yarası təzəydi, həm də Ermənistan rəhbərliyinin verdiyi bəyanatlar birmənalı şəkildə ermənilərin və rusların Dağlıq Qarabağ probleminin dinc və ədalətli yolla həllində maraqlı olmadıqlarından xəbər verirdi. Belə bir görüşdə iştirak etmək Azərbaycan rəhbərliyi üçün absurd idi. Ona görə ki, ermənilər ritorikasını dəyişməmiş, beynəlxalq hüquqa hörmətlə yanaşmadıqlarını bir daha nümayiş etdirmiş, Azərbaycan ərazilərinə iddialarından əl çəkməmişdi. Nə qədər ki, bu vəziyyət dəyişilməyib, danışıqlardan nəsə gözləmək də yersizdir. Azərbaycan hakimiyyətinin belə görüşlərdə iştirakı və özünü problemin dinc yolla həllinə çalışan tərəf kimi təqdim etməsi yanlışdır. Görüş də məhz bu səbəbdən nəticəsiz başa çatdı. Düzünü desəm, mənim üçün bu nəticə gözlənilməz deyildi. Düşünürəm ki, görüş əvvəlcədən də elə bu nəticəyə hesablanmışdı…
– Belə çıxır ki, siz müharibənin tərəfdarısınız?
– Mən müharibənin tərəfdarı deyiləm. Amma onu da qəbul etməliyik ki, Dağlıq Qarabağ məsələsi siyasi yolla həll olunmayacaq. Bu məsələni biz mütləq hüquqi müstəviyə keçirməliyik. Beynəlxalq hüquq tətbiq olunmalı, Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etməsi BMT tərəfindən rəsmən tanınmalıdır. Bundan əvvəl isə işğal haqqında ümumi qətnamə qüvvəyə minməlidir. Həmin qətnamədə dünya dövlətlərinin işğalçı tərəflə necə davranacağı, işğala məruz qalan tərəfə hansı dəstəyi verəcəyi açıq şəkildə göstərilməldir. Əgər nəzərdə tutduğum qətnamə qəbul olunsaydı, ABŞ da, Fransa da, Rusiya da mütləq Azərbaycanın yanında yer alardı. Amma elə bir qətnamə yoxdur deyə, zaman-zaman ermənilərin maraqlarını müdafiə edirlər. Bu da problemin siyasi yolla həlli istiqamətində atılan addımların beynəlxalq hüquqdan yan keçilməsinə, təzyiqlər vasitəsilə ölkə rəhbərlərindən nəsə qoparmaq cəhdinə şərait yaradır. İndiki halda bu təzyiqlərin əsasən Azərbaycana qarşı yönəldiyi müşahidə olunur. Bizə təzyiq edənlərin başında Rusiya dayanır. Rusiya necə ki, bir neçə yüz il əvvəl Azərbaycanın tarixi torpaqlarını işğal edib, hazirda da öz yurisdiksiyasında saxlamağa çalışır, eyni qaydada Ermənistanın yanında yer alır. Məqsəd bu bölgədə məskunlaşan türklərin siyasi hakimiyyətini zəiflətmək, regional siyasətdə iştirakına əngəl törətmək, xüsusilə Azərbaycanın birləşməsinin qarşısını almaqdır.
– Siz təkcə Rusiyanı deyirsiniz, amma Amerika, Fransa da bizə qarşı siyasətdə ondan geri qalmır. Hətta Vyana görüşü zamanı ABŞ rəsmilərindən biri mətbuata açıqlamasında açıq şəkildə etiraf etmişdi ki, Qarabağ yeganə problemdir ki, ABŞ-la Rusiyanın bu məsələyə yanaşmasında heç bir fikir ayrılığı yoxdur. Fransanın mövqeyi isə hər ikisindən daha çox ermənipərəstdir…
– Xeyr, onların mövqeyiylə Rusiyanın məsələyə yanaşması eyniləşdirilə bilməz. Çünki Rusiya Ermənistana öz ərazisi, necə deyərlər, muxtar respublikası kimi baxır. Amma fransızlar məsələyə xristianlıq və etnik yaxınlıq baxımından yanaşır (Məqalələrimin birində yazmışdım ki, ermənilər mənşə etibarilə Fransadan gəlmədirlər). Amerikalılar isə ermənilərə Cənubi Qafqazın xristian toplumlarından biri kimi baxırlar. Digər tərəfdən, ABŞ-ın Ermənistanla bağlı siyasətləri Azərbaycanın güzəştləri sayəsində onları öz tərəflərinə çəkməyə, Rusiyadan qoparmağa hesablanıb. Bu baxımdan yanaşanda, adı çəkilən dövlətlərin hər biri, təbii ki, ermənilərə bizdən bir köynək yaxındırlar. Amma Rusiyanın mövqeyi hamısından daha qətidir.
O, tamamilə başqa məsələdir ki, ABŞ və Fransa başda olmaqla, Qərb dövlətlərinin bu yanaşmasının özü də kökündən səhvdir. Çünki Ermənistana nə verilirsə, bu, əslində Rusiyaya edilmiş güzəşt sayılır və bu gün Rusiyanı iqtisadi blokadaya alan ABŞ və Avropa ölkələrinin Qərbdə apardıqları siyasətlə Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinə yanaşması daban-dabana ziddir. Məqsəd Rusiyanı zəiflədib, imperialist mövqeyindən çəkindirməkdirsə, niyə Azərbaycanın güzəşti hesabına Ermənistan, dolayısıyla Rusiya Cənubi Qafqazda gücləndirilir? Axı məlumdur ki, Ermənistan adlı bir dövlət yoxdur və olmayıb da. Bunu hətta Jirnovski də etiraf edib. O deyib ki, Ermənistanı biz Azərbaycandan qoparmışıq, həmin türk torpaqlarında erməni dövləti yaratmışıq. Bu mənada Ermənistan ərazisinə iddia etməkdə ermənilərdən çox, rusların mənəvi haqları var və bu haqdan da səmərəli istifadə edirlər.
– Dərd də elə burasındadır. Sözsüz ki, sizin dediyiniz bu məsələlər ABŞ rəsmilərinə də bəllidir. Onlar isə Qarabağ məsələsində Rusiya ilə eyni mövqedə olduqlarını gizlətməyə belə lüzum görmürlər…
– O ki qaldı ABŞ rəsmisinin fikirlərinə, tam elə deyilməmişdi. Sitat gətirdiyin mətndə bir ifadə vardı: “Suriyadan fərqli olaraq”. Bilirsən ki, Suriyada müharibə gedir. Dünya dövlətləri də müxtəlif tərəflərə kömək edirlər. Qarabağ məsələsində isə bu cür fikir ayrılığı yoxdur. Hər iki tərəf ortaq fikrə gəlib ki, müharibənin baş verməməsi üçün ruslar guya Ermənistana, amerikanlar Azərbaycana təzyiq etsinlər. Mənə elə gəlir ki, fikir ortaqlığı müharibənin dayandırılması ilə bağlıdır. Münaqişənin necə həll olunmasında ABŞ-la Rusiyanın fikirlərinin üst-üstə düşməsinə inanmıram.
– Vyana görüşündə ən diqqət çəkən məsələlərdən biri də təmas xəttinə yerləşdirilməsi nəzərdə tutulan müşahidə qurğuları idi. Tərəflərə təklif edilən müşahidə qurğularının orduların təmas xəttinə quraşdırılması nəzərdə tutulur…
– Azərbaycanın suverenliyi altında olan ərazilərə necə müşahidə qurğuları qoyula bilər? Bu qurğuların, ola bilsin ki, Ermənistanla Azərbaycan sərhədlərində qurulmasından söhbət gedir.
– Xeyr, Sərdar bəy. Mətni dönə-dönə və dəqiq oxumuşam. Söhbət təmas xəttindən gedir. Təmas xəttinə isə həm siz dediyiniz kimi, Ermənistan-Azərbaycan sərhədləri, həm də Qarabağ cəbhəsi aiddir…
– Elədirsə, bu, Azərbaycanın suverenlik haqlarına açıq-aşkar təcavüzdür. Azərbaycan hakimiyyəti bunu qəbul etməməlidir və yəqin ki, etməyib də. Müşahidə qurğuları yalnız dövlət sərhədlərində qurula bilər ki, Ermənistandan Qarabağa gələn terrorçu dəstələri, rusların Azərbaycan ərazilərindəki işğalçı erməni qüvvələrinə verdiyi qeyri-qanuni yardımlar, o cümlədən rus əsgərlərinin erməni qiyafəsində bizim ordumuza qarşı döyüşmələri aşkarlansın. Yoxsa, BMT və dünya dövlətləri tərəfindən tanınan Azərbaycan ərazilərində hər hansı kamera quraşdırılmasına imkan vermək olmaz. Bu ərazilər Azərbaycanın suverenliyi altındadır və dövlətimiz Qarabağda istədiyi siyasəti yürüdə bilər. Rusiya belə ağlagəlməz təkliflərlə insanı təəccübləndirir.
– İddia edirsiniz ki, təklifi Rusiya irəli sürüb? Axı mətndə bu açıqlanmır. Əksinə, bütün vasitəçilərin eyni mövqedən çıxış etdikləri aydın olur.
– Bu təklifin kim tərəfindən irəli sürülməsinə baxmayaraq, ümumiyyətlə icrası mümkün deyil. Bu gün Bakı şəhərində hər yerdə kameralar quraşdırılıb. Oğurluq, cinayət hadisələri olmur? Atəşkəs rejimi pozulanda kameraya baxan kimdir? Deyək ki, kimsə atəşkəsi pozdu, vasitəçilər nə edəcəklər? Onda gərək, həmin razılaşmaya başqa bir maddə də əlavə oluna, atəşkəsi pozan tərəfə hansı cəzanın verilməsi müəyyənləşdirilə, konkret sanksiyalar sadalana. Bu isə beynəlxalq hüquqa ziddir. Beynəlxalq hüquqa görə, Azərbaycanın öz torpaqlarını istənilən yolla azad etmək haqqı var. Sanksiya tətbiq ediləcək yeganə tərəf varsa, o da Ermənistandır. Çünki işğalçıdır. Bizə, atəşkəs rejimini pozsaq belə, hər hansı sanksiya tətbiq oluna bilməz. Beynəlxalq hüququmuzdan istifadə etdiyimizə görə bizə cəza verəcəklər?
– Açığı, mənə də qəribə gələn budur. Vasitəçilərin hər birinin peykdən prosesləri izləmək imkanları var. Əgər təmas xəttinə kamera quraşdırılırsa, deməli, sərhəd müəyyənləşdirilir. Bəlkə, Azərbaycana təzyiq edirlər ki, Qarabağı ermənilərə versin və yeni sərhəddə də kameralar quraşdırılır?
– Azərbaycan Qarabağı ermənilərə verə bilməz, axı. Qarabağı vermək oyun-oyuncaq deyil ki. Qarabağ tək Azərbaycanın yox, həm də islam dünyasının bir hissəsidir, torpağıdır. Bütün islam dünyasının bu torpaqda haqqı var. Azərbaycanı buna məcbur etsələr, dünya müharibəsi çıxar.
– Bəs, status məsələsi necə olacaq onda? Bilirik ki, Dağlıq Qarabağın çox geniş muxtar hüquqları vardı. Ermənilər bununla razılaşmayıb ayağa qalxdılar. İndi isə bizim üçün ən sərfəli təkliflərdə belə, Qarabağın statusuna yenidən baxmaq tələb olunur. Deməli, muxtariyyətdən daha artıq status nəzərdə tutulur. Bu, hansı statusdur ki, muxtar hüquqlardan üstün olsun?
– Onların sən deyən həmin statusu indi yoxdur. Ermənilər SSRİ dönəmində verilən statusdan istifadə edib onu daha da artırmağı arzulayırdılar, bu doğrudur. Amma bu tələbin hüquqi əsası yox idi. Əvvəla, ona görə ki, 1923-cü ildə Dağlıq Qarabağa muxtar vilayət statusu verən müqavilə bunu rədd edirdi. Bilindiyi kimi, həmin müqaviləni ermənilər tərəfindən Mikoyan, bizim tərəfdən isə Dadaş Bünyadzadə imzalayıb. Müqavilədə qeyd olunub: bir şərtlə bu status verilir ki, ermənilər heç vaxt Azərbaycandan ayrılmaq barədə təklif irəli sürməyəcəklər. Onlar əgər belə bir iddiaya düşərlərsə, həmin muxtariyyət avtomatik olaraq ləğv olunur. Bu gün ermənilər bizdən ayrılmaq istəyirlərsə, deməli, onlar 1923-cü ildə əldə etdikləri bu hüquqdan könüllü olaraq imtina edirlər. İkincisi, 1991-ci ildə Azərbaycan Respublikasının o vaxtki Ali Sovetinin “Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək haqqında qanunu” ilə ermənilərin bu imtinası rəsmən təsdiqlənib. İndi ermənilər sadəcə əvvəlki statuslarına geri dönməyi arzulaya bilərlər. Bu isə mümkün deyil. Hazırkı vəziyyətdə Azərbaycanın tarixi ərazilərinin müvəqqəti işğalından söhbət gedə bilər. Dünya tarixində 100-150 il işğal altında qalan ərazilərin azad olunması faktları kifayət qədər çoxdur. Məsələn, Hindistan, Pakistanın indiki ərazisi ingilislər tərəfindən işğal edilmişdi. Uzun illərdən sonra bu ərazilər öz həqiqi sahiblərinə qaytarıldı. Çünki İngiltərə artıq zəifləmişdi, işğal etdiyi əraziləri əlində saxlaya bilmirdi. Dağlıq Qarabağ da, Ermənistan da ruslar tərəfindən işğal olunub. Bu gün olmasa belə, sabah indiki Rusiyadan əsər-əlamət qalmayacaq və Azərbaycan öz tarixi torpaqlarına sahiblənəcək. Ermənilər bir daha Azərbaycan ərazilərində muxtariyyət almaqla bağlı mənəvi hüquqlarını itiriblər. 1923-cü il müqaviləsi ilə onların iddiasının hüquqi əsası qalmayıb. Söhbət yalnız Dağlıq Qarabağ ermənilərinə vətəndaşlıq statusu verməkdən gedə bilər.
– Siz hüquqi cəhətdən deyirsiniz. Fakt isə bundan ibarətdir ki, Qarabağ erməniləri Azərbaycanın tərkibində yaşamaq istəmirlər, beynəlxalq qüvvələr isə onları dəstələyir.
– Vaxtilə yəhudilər də ərəb ölkələrində yaşamaq istəmədilər. SSRİ-də də həmçinin. Bilirsiniz ki, o zaman SSRİ-də Birobican muxtar vilayəti vardı. Adına Yəhudi Muxtar Vilayəti də deyirdilər. Orda məskunlaşan yəhidlər Rusiyada yaşamaq istəməyəndə köçüb İsrailə getdilər. Rusiya, yəhudilər onun ərazisində yaşamaq istəmirlər deyə, öz torpağından kəsib yeni bir respublika yaratmadı ki. Eyni hüquq Dağlıq Qarabağ ermənilərinin də var. Vətəndaşlıq statusu istəyərlər qalıb bizimlə birgə yaşayarlar, istəməzlər, çıxıb Ermənistana gedərlər.
– SSRİ o zaman güclüydü, yəhudilərə ölkənin tərk etmək hüquqlarının olduğunu xatırlada bilirdi. Biz isə…
– Beynəlxalq hüquq güclü, zəif tanımır. Hüququ gücə görə tətbiq etsən, dünyada xaos yaranar. Elə ölkə var, onun 1 milyarddan çox əhalisi var, elə ölkə də var ki, heç 1 milyon da əhalisi yoxdur. Dünyada zəif dövlətlərlə güclülər qonşuluq şəraitində dinc yaşayırlar. Beynəlxalq münasibətlər gücə görə müəyyənləşsəydi, onda böyüklər kiçikləri işğal edə-edə, axırda özləri bir-biriylə vuruşar, dünyada əmin-amanlıqdan əsər əlamət qalmazdı. Zəiflərin suverenlikdən məhrum edilməsi ənənəsi dünyaya hakim olsaydı, onda Çin Rusiyanı işğal etməliydi. Çünki Rusiyadan qat-qat güclüdür. Digər tərəfdən Dağlıq Qarabağ məsələsində biz, düşündüyün kimi, o qədər də gücsüz deyilik. Ermənilərin arxasında Rusiya dayanırsa, bizim də yanımızda İslam dünyası var. Artıq Pakistan və Türkiyə açıq şəkildə Azərbaycanı dəstəkləyəcəklərini bəyan ediblər. Bu iki dövlətin mövqeyi göstərir ki, Dağlıq Qarabağ məsələsində Azərbaycana Rusiyadan hər hansı açıq təzyiq olarsa, ilk öncə Pakistan və Türkiyə, daha sonra bütün islam dünyası buna adekvat cavab verəcək. Bu da dünya müharibəsi deməkdir… Artıq situasiya dəyişilib, biz öz gücümüzə söykənərək cəbhədə uğurlar qazanırıq və digər üçüncü qüvvənin müdaxiləsini dayandıracaq potensiala sahibik. Azərbaycan bu imkanlarından istifadə edərək, ermənilərə yalnız vətəndaşlıq statusu verməli, bunu qəbul etmirlərsə, əvvəl gəldikləri yerə reportasiya edilməlidirlər.
– Sizə elə gəlmir ki, islam dünyasının gücünü həddindən artıq qabardırsınız? Halbuki, islam dünyası, faktiki olaraq, parçalanmış vəziyyətdədir. İslamçı hərbi qüvvələrin ölkəmizə yardımı bizi Yaxın Şərqdən daha acınacaqlı hala salmazmı?
– Biz özümüzü bu parçalanmalardan uzaq tutmalı, məzhəblərarası ədavətə qarışmamalıyıq. Dağlıq Qarabağ məsələsində də ümumi islam kontekstindən yanaşan dövlətlərlə əməkdaşlığımızı gücləndirməliyik. Təkcə Türkiyə və Pakistanın birlikdə iki milyon əsgərdən artıq qoşunu var. Bu ölkələr hərbi qüdrətləri baxımından yalnız islam dünyasının yox, həm də dünyanın ilk onluğuna daxildirlər. Səudiyyə Ərəbistanının, Qətərin, Omanın bizim müdafiəmizə qoşulması lazım deyil. Məzhəb ayrıseçkiliyinə yuvarlanan dövlətlər ölkəmizə qoşun göndərmədən sadəcə diplomatik dəstəkləriylə də bizə kömək edə bilərlər. Təəssüf ki, islam dünyasıyla əlaqələrdə Azərbaycan diplomatiyası çox zəif hərəkət edir. Əslində Ermənistanın və Rusiyanın iqtisadi blokadaya alınmasında bütün islam ölkələriylə danışıqlar aparmaq lazımdır. Görünür, Qərbin sanksiyaları Rusiyanı ağlını başına gətirə bilməyib. Rusiya hələ də Azərbaycan torpaqları hesabına Ermənistanı genişləndirmək xülyasındadır. Ona görə də bütün islam ölkələrinə müraciət etmək lazımdır ki, onlar da bu prosesə qoşulsunlar…
– Sərdar bəy, Siz Pakistan və Türkiyənin ölkəmizə hərbi yardım etməsini, Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər kimi dövlətlərin kənarda dayanmasını təklifini irəli sürürsünüz. Halbuki, adını çəkdiyiniz dövlətlər də məzhəblərarası ziddiyyətlərdə cəbhə alıblar və sünnü qrupuna daxildirlər. Onların bizə hərbi yardım etməsi istər-istəməz İranla ziddiyyətlərimizi daha da artıra bilər.
– İslamda sünnü və şiə məsələsi dindaxili məsələdir. Kafirlərə qarşı mübarizə isə dinxarici məsələdir. Bu məsələdə bütün məzhəblər eyni cəbhədə dayanırlar. Nə sünnülər, nə şiələr Quranın əmr etdiyindən kənara çıxa bilməzlər. Çünki Quran “kafirləri dost tutmayın” deyir.
– Nəzəri olaraq, haqlısınız. Amma fakta gələndə Səudiyyə Ərəbistanı deyir ki, lazım gəlsə, İrana qarşı İsraillə də əməkdaşlığa hazıram.
– Səudiyyə Ərəbistanı ilə İranın Suriyada maraqları toqquşduğuna görə, rəsmi Riyad belə bir söz deyə bilər. Əgər Azərbaycanda hər hansı islam ölkəsinin maraqları toqquşmursa, nəyə görə bizimlə müttəfiqlik dindaxili qıcıq yaratsın?
– Maraqlar toqquşur axı.
– Necə və harda toqquşur?
– Məsələn, Azərbaycanın hansı tərəfdə yer alması məsələsində toqquşur. Yəni hansı məzhəbi mühitə aidiyyət məsələsini nəzərdə tuturam.
– Dağlıq Qarabağ erməniylə Azərbaycan arasında yaranmış bir problemdir. Üstəlik, münaqişədə Qərb ölkələri və Rusiya xristian təəssübkeşliyindən çıxış edirlər. Dolayısıyla, konflikt dini xarakter alır. İslam ölkələrinin də bu məsələdə vahid bir mövqedən-islami təəssübkeşlikdən çıxış etməsi zərurəti doğur. Burda İranla Türkiyənin və ya Səudiyyə Ərəbistanının maraqları niyə toqquşmalıdır? Şünnü, siənin məsələyə nə dəxli var? Erməni sünnüdür, ya şiə?
– Azərbaycana kimin nəzarət etməsi məsələsi var. Gəlin, etiraf edək ki, hətta qardaşa da hərbi yardım müftə verilmir.
– Azərbaycana nəzarətdən söhbət getmir axı. Azərbaycan müstəqilliyini qorumaq üçün hələ birinci islam dünyasına qayıtmalıdır. Bir də islam inanışına görə, bütün müsəlman ölkələrinə Allah nəzarət edir. Əgər həqiqi müsəlmanıqsa, Qurani-Kərim açıq şəkildə bildirir ki, Allahın 3 işindən biri də nəzarətdir. Yəni O, yaradır, nizam və əndazə qoyur və nəzarət edir.
– Nə bilim, vallah. Fakt budur ki, Səudiyyə Ərəbistanına Səudi ailəsi, İrana şiə dindarları nəzarət edir.
– Heydər bəy, biz ciddi bir məsələni müzakirə edirik. Siz hansısa kənddə ailə münaqişəsinin Dağlıq Qarabağdakı proseslərə təsirindən danışıb fikrinizi öz aləminizdə şair təxəyyülü ilə əsaslandıra bilərsiniz. Amma bu, ciddi əsas sayılmaz.
– Amma islam dünyasının “gözəlliyi” və ya özəlliyi də ordadır ki, ciddi olmayan əsaslar ciddi nəticələrə yol açır. Necə deyərlər, “böyük problemlər kiçik şeylərdən doğur”.
– Məzhəb savaşlarının Qarabağ məsələsində heç bir mənfi təsiri ola bilməz. Ümumiyyətlə, elə məsələlər var ki, orda sinfi, dini, məzhəbi parçalanmalar həmişə bir kənara atılır. Məsələn, II Dünya müharibəsinin nəticələri buna ən yaxşı sübutdur. Bu müharibənin təcrübəsi sübut edir ki, əvvəllər sinfi və ideoloji düşmən olan bütün tərəflər faşizmə qarşı birləşdilər. O dövrün məşhur.xalq cəbhələri buna görə yarandı. Yaxud Misirdə Camal Əbdül Nasir əvvəl kommunistləri qırdı, sonra onların vasitəsilə hakimiyyətə gəldi. Bəzən ortaq mənafelər düşmənləri belə eyni cəbhədə birləşdirir. Qarabağ da bütün islam dünyasının ortaq dərdidir. Burda məzhəb ayrıseçkiliyi salmaq mümkün deyil.
– Rəsmi Bakının xarici siyasəti bu islami vəhdəti təmin etməyə imkan vermir axı. Məsələn, biz İsraillə yaxın münasibətlərdəyik. Demək olar ki, neftimizin böyük hissəsini İsrailə satırıq. İslam dünyasından necə dəstək gözləyə bilərik?
– Bizim neftimizin hara satmağımızın məsələyə dəxli yoxdur. Ona qalsa, İran da Ermənistana nəsə satır.
– Bəli. Bu fakt mənim dediyimi inkar etmir ki.
-Bunlar ticarət məsələsidir və mədəniyyətlərarası toqquşmalarda heç bir əhəmiyyətli rol oynamır. Çünki söhbət xalqların bu münaqişədə iştirakından gedir, hakimiyyətlərin mövqeyindən yox. Əlbəttə, ayrı-ayrı hakimiyyətlər islami vəhdətin tam xilafına hərəkət edirlər. Adətən, islam dövlətlərinin başında Qərbin və Rusiyanın adamları, casusları oturub. Məzhəblərarası ziddiyyətlərin əsas səbəblərindən biri də budur. Əslində islam dünyasındakı məzhəb münaqişələrinin kökündə dindaxili amillərdən çox, böyük güclərin geopolitik maraqları dayanır. Ona qalsa, Azərbaycan hakimiyyətinin daxilində də Rusiyanın maraqlarını müdafiə edən xeyli məmur var. İstər Müdafiə Nazirliyində, istər Prezident Aparatında, istərsə də başqa sahələrdə. Bunu hamımız bilirik. Eləcə də bir çox islam ölkələri var ki, onların rəhbərləri hansısa xarici ölkənin dəstəyi ilə hakimiyyətə gəlib. Bütün dünyaya bəllidir ki, Misirin indiki prezidentini Amerika hakimiyyətə gətirib. Yaxud Səudiyyə krallığını ABŞ və İngiltərə qurub, hakimiyyəti isə bir sülaləyə tapşırıb. Amma Səudi ailəsinin marağı nə dərəcədə bütün Ərəbistan xalqının mövqeyini ifadə edir?
– Sərdar bəy, Səudiyyə Ərəbistanında xalq var?
– Nə var bəs?
– Hakim sülalə var.
– Sülalə kimi idarə edir – özü özünü? Xalq yoxdur o boyda ölkədə?
– Nə olsun, xalq var? Xalqın iradəsi yoxdur. İradəsiz xalq isə mövcud olmayan xalqdır. Kobud çıxsa da, sürüdür.
– Məsələ orasındadır ki, diktatura cəmiyyətlərində ilk baxışdan xalqın mövcud olmadığı təəssüratı yaranır. Amma bu cür ciddi məsələlərdə xalq öz iradəsini ortaya qoyur. Sülalə rejimləri də bu iradəyə tabe olur. Məsələn, bu gün Azərbaycanda insan hüquq və azadlığının pozulmasına müqavimət göstərə bilməyən minlərlə adam Suriyada müharibə aparır. Sən bunu necə qiymətləndirirsən? Minlərlə insan Azərbaycanda polisdən qorxur, amma arvadıyla, uşağıyla Suriyada ölümə gedir. Səncə, səbəb nədir?
– Səbəb dini missionerlik fəaliyyəti…
– Deməli, Azərbaycan diplomatiyası da islam dünyasında effektli iş aparsa, eyni nəticəni ala bilər. Çünki islam dünyasının ortaq dəyərləri var və bu ortaq dəyərlər insanları ortaq fədakarlığa vadar edir. Düşünürəm ki, Azərbaycanla Rusiya və Ermənistan müharibəyə başlayacaqsa, bu amil dərhal fəaliyyətə keçəcək. Necə ki, Əfqanıstanda keçdi. Ruslar indi də Əfqanıstan məğlubiyyətini unuda bilmirlər. Əfqanıstan sindromu ona görə doğdu ki, Rusiya Əfqanıstanı işğal etmişdi və o xalqı özünün düşməninə çevirmişdi. Eyni ərəfədə həm də Hindistanı müdafiə edib Pakistanın milli maraqlarının əleyhinə mövqe tutmuşdu. Bu ortaq düşmənçilik hissi iki xalqı Rusiyaya qarşı döyüşə vadar etdi. Eyni proses indi bizim coğrafiyada gedir. Ermənistanı müdafiə edən Rusiya istər-istəməz bizim düşmənimizə çevrilib. O, həmçinin Suriyada da Türkiyənin, Səudiyyə Ərəbistanının maraqlarını tapdalayır. Həmin dövlətlər də bizimlə ortaq mövqeni bölüşürlər. Deməli biz strateji müttəfiqik. Eyni şəkildə Pakistanla bizi tarixi köklər bağlayır. Vaxtilə o coğrafiya bizim ərazimiz olub. 400 il bir dövlətin müxtəlif parçaları olmuşuq. Bu ortaq tarixi şüur bizi birləşdirir. Yaxud İranda 40 milyon Azərbaycan türkü yaşayır. Onlar Rusiyanın bizim ərazilərimizdə apardığı siyasətə, ən azı, bizim qədər reaksiya verirlər. Sabah biz Rusiya ilə üz-üzə gəlsək, onlar da bizi dəstəkləyəcəklər. Qumilyovun “tarixi talenin birləşdirdiyi xalqlar” nəzəriyyəsi var. Eyni düşüncə Quranda da var. Quranda bir qövm, bir də millət anlayışından söhbət gedir. Qövm “ortaq tarixi taleli millətlər” deməkdir. Bu baxımdan biz, pakistanlılar, ərəblər və əfqanıstanlılarla bir qövmük. Tarixi taleyimiz eynidir çünki. İstər-istəməz bu minillik tale ortaqlığı bizi vahid cəbhədən çıxış etməyə, strateji müttəfiqlik qurmağa sürükləyir.
– Siz çəkinmirsiniz ki, bu ortaq tale dediyiniz nəsnə bizim ölkəni mədəniyyətlərarası savaş poliqonuna çevirə bilər?
– Mən demirəm ki, Azərbaycanı mütləq poliqona çevirək. Sözümün canı odur ki, Rusiya həyasızcasına Azərbaycan torpaqları hesabına Ermənistan ərazilərini genişləndirmək istəyindən əl çəkməsə, nəylə qarşılaşa biləcəyini anlamalıdır. Bunun üçün isə Azərbaycan diplomatiyası məqsədyönlü iş aparmalıdır. Rusiya başa düşməlidir ki, artıq dövr SSRİ-nin dağıldığı 90-cı illər deyil. Situasiya bizim xeyrimizə dəyişilibdir. Üçüncü tərəf Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə müdaxilə edəcəksə, Türkiyə prosesə qoşulacaq. Türkiyə qoşulacaqsa, Pakistan da onun yanında yer alacaq. Yəni bizə görə olmasa belə, Türkiyəyə görə bu prosesdə iştirak edəcək. Mən səndən fərqli olaraq, məsələyə pozitiv tərəfdən baxmağın tərəfdarıyam. O ki qaldı mədəniyyətlərarası savaş poliqonuna, biz çoxdan bu poliqona çevrilmişik. Sadəcə olaraq bunun fərqində deyilik.
– Sərdar bəy, siz, deyəsən, cihaddan bəhs edirsiniz. Qövm anlayışınız da adamda bu təəssüratı yaradır. Amma məsələ burasındadır ki, cihadı elan edəcək müəssisə xilafətdir, o isə artıq yoxdur. Xəlifəsiz bir islam dünyasında kim siz dediyiniz qövmü cihada çağıracaq?
– Kim deyir ki, cihadı xəlifə elan etməlidir? Qətiyyən, belə deyil. Cihadı Quran elan edib. Nə xəlifəyə, nə də onu əvəz edən din xadiminə ehtiyac var. Quranda hansı hallarda və necə cihad etməyin yolları göstərilib.
– Cihad axı dini müharibədir. Dini müharibəyə də din xadimi qərar verməlidir.
– Əvvəla, islamda sən dediyin tərzdə din adamı anlayışı yoxdur. Allah adından danışmaq xristianlara xas özəllikdir. Yalnız Papa xristianlıqda kimisə Allah adından bağışlaya, müqəddəs müharibəyə səsləyə bilər. İslamda isə qul-Allah əlaqəsində hər hansı vasitəçi yoxdur. Yeganə meyar Qurandır ki, orda da cihadin şərtləri göstərilib. Əgər bir müsəlman torpağına kafirlər hücum edibsə, onun əxlaqı, mənəviyyatı, namusu, maraqları təhlükə altındadırsa, hər bir müsəlmanın silaha sarılıb mübarizəyə qoşulması mükəlləfiyyəti doğar. Din xadimlərinin çoxu bunu siyasi hakimiyyətə bağlayıblar ki, ondan öz məqsədləri üçün istifadə etsinlər, ümumi mübarizənin-cihadın qabağını alsınlar. Cihadda hər bir müsəlman müstəqildir və Allah qarşısında cavabdehdir.
– Gəlin, islam dünyası konteksindən bir az kənarlaşaq. Qarabağ münaqişəsi tək islam dünyasının yox, beynəlxalq aləmin ən böyük probleminə çevrilib. Hal-hazırda məsələylə ATƏT-in Minsk qrupu məşğul olur. Minsk qrupuna rəhbərlik edən 3 dövlətin 3-ü də xristiandır və ən pisi odur ki, həmin həmsədrlər açıq şəkildə ermənilərin tərəfini tuturlar. Üfiqdə nə görsənir, sizcə? Biz sülh yoluyla münaqişəni həll edə biləcəyik?
– Ümumiyyətlə, dünyada indiyə qədərki konfliktlərə nəzər salanda heç birində Qarabağ probleminə bənzər hadisəylə qarşılaşmırıq. Nə 47-ci ildən bu yana davam edən Kəşmir və Fələstin, nə son zamanların “məhsulu” olan Krım münaqişəsində, nə də SSRİ dağılandan sonra ortaya çıxan Moldava və Gürcüstanın ərazi məsələlərində Minsk qrupuna oxşar kommisiya yaradılıb. Hətta Bosniyada 200 mindən artıq insanın ölümünə yol açan vətəndaş müharibəsi oldu, yenə də problemin həlli hansısa kommisiyanın ixtiyarına verilmədi. Faktiki olaraq, dünya təcrübəsində Minsk qrupu yeganə nümunədir. Ortaya belə bir sual çıxır: Minsk qrupunun yaradılması Azərbaycana olan diqqət, yoxsa problemin daha mürəkkəbliyi ilə bağlıdır? Bilirsiniz ki, Minsk qrupunun 9 üzvü var və nizamnaməsinə görə, sədrlik rotasiya qaydasında həyata keçirilir. Amma qurum yaranandan bu günə qədər onun sədarətində heç bir dəyişiklik olmayıb. Digər bir məsələ hər 3 həmsədrin də BMT TŞ-nın daimi üzvü olmasıdır – Rusiya, ABŞ, Fransa. ABŞ-la İngiltərənin bütün məsələlərdə eyni mövqedən çıxış etdiyini nəzərə alsaq, BMT TŞ-nın 4 veto hüququ olan dövləti 17 ildir ki, Qarabağ problemini həll etməyə çalışır, amma hələ də heç bir nəticə ortaya çıxmayıb. Maraqlıdır ki, BMT TŞ-nın daimi üzvü olan bu dövlətlər indiyə qədər məsələni BMT TŞ-nda müzakirə etməyiblər. Baxmayaraq ki, həmin Təhlükəsizlik Şurasının Azərbaycanla bağlı qətnamələri var və bu qətnamələrə də barmaqarası baxılıb. Üstəlik, faktiki olaraq, Azərbaycan əraziləri işğal edilməsinə baxmayaraq, BMT TŞ-da işğal haqqında ümumi qətnamə də hazırlanmayıb. Heç buna təşəbbüs də göstərilməyib. Burdan çıxarılan nəticə budur ki, Minsk qrupunun əsas məqsədi Azərbaycanın ərazi probleminin hüquqi və hərbi müstəvidə həllinin qarşısını almaqdır. Hüquqi müstəvidə problemin həllinin qarşısının alınması o deməkdir ki, məsələnin qeyri-qanuni çözümünə cəhd edilir. Hərbi yolla həllin qarşının alınması isə o deməkdir ki, Qarabağın demokratik yolla ermənilərə hədiyyə edilməsi nəzərdə tutulur. Deməli, həqiqətən də, ABŞ-ın adı açıqlanmayan rəsmisinin dediyi kimi, Suriyadan fərqli olaraq, Qarabağ məsələsində Vaşinqtonla Moskvanın mənafeləri üst-üstə düşür. Fransanın da mövqeyi bu iki dövlətdən fərqlənmir. O halda başqa bir sual ortaya çıxır: Nə əcəb Minsk qrupu Qarabağı alıb Ermənistana vermir, yaxud ermənilərə “işğal etdiyin ərazilərdən geri çəkil” demir?
Məsələ Dağlıq Qarabağın kimə verilməsinin müəyyənləşdirilməməsində deyil. Bütün həmsədrlər xristian olduğundan və məsələyə dini təəssübkeşliklə yanaşdıqlarından Qarabağı kimə verəcəklərini müəyyənləşdiriblər. Sadəcə, problemin uzadılmasının səbəbi Ermənistanın kimin təsir dairəsində olmasıyla bağlıdır. ABŞ fikirləşir ki, Dağlıq Qarabağı indiki şəraitdə alıb Ermənistana verərsə və bu ölkə də Rusiyanın təsir dairəsində olacaqsa, onda Vaşinqtonun burda nə marağı var? Yaxud əksinə, Rusiya düşünür ki, Ermənistan Qərbin təsir dairəsinə düşəcəksə, onun ərazisinin genişləndirilməsinin Moskvaya nə xeyri var? Bu məsələdə aydınlıq olmadığına görə, həmsədrlər problemin həllinə tələsmirlər. Rusiya görəndə ki, ermənilərdə demokratik əhval-ruhiyyə güclənir, onun Qərbə yaxınlaşmaq meyli artır, dərhal Azərbaycanın yanında yer alır. Özgə zamanlarda isə erməniləri dəstəkləyir. Eynilə ABŞ… Yəni bir şeyi dərk etmək lazımdır ki, Qarabağın taleyi onun statusuyla deyil, Ermənistanın statusuyla bağlıdır.
– Sərdar bəy, maraqlı bir nüansa toxundunuz. Belə çıxır ki, məsələ əslində çoxdan bizim əleyhimizə həll olunub. Sadəcə, “bəy evi” toya tam hazır olmadığından, “gəlin” hələ ata ocağından çıxarılmayıb.
-Bəli. Obrazlı desək, vəziyyət tamamilə o cürdür.
– O zaman belə bir nəticə hasil olur ki, Azərbaycan da bu “gəlin köçü”ylə razılaşıb…
– Sənə bir fakt deyəcəyəm, nəticəni özün çıxart. Nə yazıq ki, bu məsələni Azərbaycanda məndən başqa heç kim gündəmə gətirmir. Mən qaldıranda da oluram düşmən. Azərbaycan Avropa Birliyiylə əməkdaşlığa gedəndə önünə bir şərt qoyulmuşdu – Avropa Birliyi çərçivəsində, istər üzv olaq, istərsə də onunla əməkdaşlıq edək, heç bir zaman bu qurumun toplantılarında Qarabağ məsələsi qaldırılmayacaq. Buna isə həm hökumətin, həm də müxalifətin razılıq verməsi lazım idi. Biz dəqiq bilirdik ki, nə AXC, nə Musavat, nə AMİP, nə də ADP (ki, o zaman əsas müxalif partiyalar bunlar idi) qol çəkməyəcək. Amma Azərbaycandakı xarici dövlətlərin diplomatik missiyalarından bizə deyirdilər ki, Azərbaycan ictimaiyyətinin nümayəndələri buna razıdırlar. Sonra məlum oldu ki, bir qeyri-hökumət təşkilatı Azərbaycan ictimaiyyəti adından bu məsələni bir öhdəlik kimi boynuna götürüb. Hətta həmin təşkilatı sırf bu məqsədlə tələm-tələsik yaradıblar. Üzvləri arasında indi də çox populyar olan adamlar var. Onlar əvvəl 20-yə yaxın qeyri-hökumət təşkilatı formalaşdırıb və bir assosasiya adı altında birləşiblər. Həmin qeyri-hökumət təşkilatlarına Soros fondu kimi beynəlxalq qurumlar iri qrantlar ayırıb. Söhbət milyonlarla dollarlıq qrantdan gedir…
– Bəy, çox vacib bir məsələyə toxundunuz. Belə çıxır ki, Qarabağ məsələsinin hüquqi müstəvidə həllinin qarşısını almaq üçün Qərb ölkələri, xüsusilə də ABŞ müxaliflər arasından da özünə tərəfdarlar tapmışdılar. Onlar da aldıqları qrantın qarşılığında boyunlarına öhdəlik götürmüşdülər.
– Bəli. Düz başa düşdünüz.
– Maraqlıdır, kim idi o məşhurlar? Gəlin, razılaşaq ki, belə məsələlərdə ümumi danışmaq oxu atıb yayı gizlətməyə bənzəyir.
