Mədəni inteqrasiya

Prezident İlham Əliyevin İran səfərindən sonra iki ölkə arasında regional əməkdaşlıq məsələsi yenidən gündəmə gəlib. Bu zamana qədər yürütdüyü xarici siyasətdə əsasən İrana məsafəli yanaşan ölkəmizin siyasi iradəsi iki dövlət arasında yaranacağı güman olunan mədəni-mənəvi əlaqələrdən çəkinirdi. Əksər siyasi dairələrin Qərbyönümlü oriyentasiyamızın dəyişiləcəyindən çəkinməsi əslində başadüşüləndir də.  İran ətraf ölkələrə öz siyasi fəlsəfəsini ixrac edən bir dövlət kimi, təbii ki, Azərbaycanla əlaqədə bu fürsətindən yararlanamağa çalışacaq. Zatən, İrandan daha fərqli nəsə gözləməyin özü belə, realizmdən uzaqdır.

Bununla belə, ikitərəfli inteqrasiya düşündüyümüz qədər təhlükəli də deyil. Biz öz xarici siyasətimizi düzgün qurarsaq, İrandan aldığımız  qədər, ona da xeyli mənəvi-mədəni dəyərlər hədiyyə edə bilərik. Prinsipcə, ikitərəfli inteqrasiyanın mütləq nəticələri məhz bu cür olur: təkcə nəsə almırsan, həm də nəsə verirsən.

İranla mədəni-mənəvi dəyərlərin mübadiləsi isə bütün hallarda daha çox Azərbaycanın xeyrinədir. Əvvəla, ona görə ki, qonşu ölkəyə qapımızı bağlamaqla əsla oradan təlqin oluna biləcək siyasi islami fəlsəfənin axışını dayandırmaq mümkün deyil.

Bunun başlıca səbəbi təkcə onunla bağlı deyil ki, İran onsuz da öz rejim fəlsəfəsini gizli yollarla Azərbaycana ixrac etməyi bacarır və üstəlik, ölkəmizin müəyyən bölgələri elə əzəldən məlum ideoloji axının təsir dairəsindədir. Bu, həm də onunla bağlıdır ki, hər hansı dini inanış insanın fitrətindən gəlir və insanoğlu istəsə də, istəməsə də bu fitri xüsusiyyətini dəyişdirmək qabiliyyətində deyil.

Necə ki, 70 ildən artıq SSRİ adlandırdığımız rus imperiyası bütün repressiv üsullara əl atmasına baxmayaraq, öz vətəndaşlarının dini duyğularını yox edə bilmədi. Xüsusilə də müsəlman toplumları itirmədikləri bu duyğularının hesabına ayaqda durmağı bacardı, imperiyanın hegemon gücü sayılan milli və dini subyektinin assimilyasiya siyasətinin nəticəsində əriyib tarixə qovuşmadı.

SSRİ-nin tərkib hissəsi olan türk xalqlarının əksəriyyəti bütün assimilyasiya siyasətlərinə baxmayaraq, öz milli kimliklərini qoruyub saxlaya bilməsini etnik xarakterlərindən çox, dini inanışlarına borcludurlar. Bunun ən bariz sübutu kimi, digər türk xalqlarından fərqli olaraq, xristian qaqauzların daha çox assimilyasiya təsirinə məruz qaldıqlarını göstərmək olar. Deməli, millətləşmə üçün yalnız dil, müəyyən maddi-mənəvi mədəniyyət nümunələrinin qorunması kifayət deyil. Din də milli kimliyin formalaşmasında olduğu kimi, onun mühafizə olunmasında da mühüm rol oynayır.  Odur ki, İrandan ölkəmizə təlqin oluna biləcək dini siyasi cərəyandan xoflanmamalı, ondan daha optimal məqsədlər üçün istifadə etməliyik.

Digər tərəfdən, bizim İranın üzünə bağladığımız qapının yaratdığı boşluğu digər siyasi cərəyanların rahatlıqla doldurduğunu da unutmaq olmaz.Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi insanoğlunun fitri xüsusiyyətini dəyişmək mümkün olmadığından, müsəlman toplum olan xalqımızın mənəvi dünyasında özünüaxtarışının da qarşısın kəsə bilmərik. Sadəcə, ona nail olarıq ki, xalqımızın yüzillərlə formalaşan mənəvi tələbatını öz xislətinə uyğun qaynaqlardan qidalanmasını kəsməyimizin nəticəsində, istər-istəməz, dini duyğulara təşnə könülləri tamamilə yad bulaqdan su işməsinə şərait yaradarıq.

Necə ki, yaratmışıq da. Yüz illər boyu vəhabi-sələfi düşüncəsinin ayaq basmadığı Azərbaycan torpaqları indi İŞİD döyüşçüləri yetişdirən əsas coğrafiyaya çevrilib. Səbəb isə bəlkə də yaxın təhlükə hesab etdiyimiz İranı uzaq təhlükə olaraq gördüyümüz Səudiyyə Ərəbistanıyla zərərsizləşdirməyə çalışmağımız olub. Halbuki, təkfirçi sələfilik düşüncəsi fundamentalist İran şiəçiliyindən heç də az təhlükəli deyil.

Əslində heç İran da 1990-cı illərin İranı deyil. O, xaraktercə, milli dövlətçilik ənənələrimizin 3 təməl pinsipindən biri olan Qərb oriyentasiyasının qarşısında əngələ çevrilmir. Əksinə, bir çox sahələrdə bizdən daha çox qərblidir. Söhbət, təkcə, bu ölkəyə tətbiq olunan sanksiyaların ləğvindən sonra başlayan Qərblə iqtisadi inteqrasiyadan da getmir. Söhbət həm də demokratik azadlıqlar baxımından onun bizdən qat-qat irəlidə və insanlarının Avropa mədəniyyətinə daha meylli olmasından gedir. Hər halda əhalisinin qarşısında Vəlayəti-Faqeh əngəli dayansa belə, İranda seçkilər bizdəki qədər kütləvi şəkildə saxtalaşdırılmır, ictimaiyyətin iradəsi öz seçdikləri millət vəkilləri vasitəsilə siyasi idarəetmədə təmsil olunur. Bu baxımdan sülalə rejimli Səudiyyə Ərəbistanından təlqin olunan və haradasa bizim idarəçilərin işinə yarayan sələfilikdənsə, İran şiəçiliyi daha proqressiv təsir bağışlayır.

Sözsüz ki, bir dövlət olaraq bizim üçün daha əhəmiyyətli olan məsələ İrandan aldıqlarımız deyil, İrana verəcəklərimizdir.

Heç kimə sirr deyil ki, İranda on milyonlarla soydaşımız yaşayır və onların ən böyük problemi isə milli azadlıqlarıdır. Xatırladaq ki, bunu hələ ötən əsrin əvvəllərində milli məfkurəmizin ən böyük simalarından olan Məmməd Əmin Rəsulzadə də etiraf edir, milli azadlıqları təmin olunan cənublu qardaşlarımızın İranın ən hegemon xalqına çevrilə biləcəyini vurğulayırdı.

Baxmayaraq ki, Məmməd Əmin Rəsulzadənin 1915-ci ildə təsbit etdiyi bu həqiqət o dövrə daha uyğun idi, çünki həmin dövrlərdə İranda türkmənşəli Qacar sülaləsihökm sürürdü, bu gün də həmin təsbit öz aktuallığını itirməyib. İranın mövcud rejimində belə, digər xalqlara milli azadlıqların verilməsi şimal qonşumuzun türkləşməsinə səbəb ola bilər. Nədən ki, bu ölkədə Xorasan türklərindən tutmuş, türkmənlərə, Azərbaycan türklərinə qədər xeyli soydaşlarımız yaşayır.

Prinsip etibarilə, İran İslam Respublikası da quruluşunun ilk illərində öz vətəndaşlarına milli azadlıqların verilməsi vədiylə qurulmuşdu. Sadəcə, İraqla 8 il davam edən ağır müharibə bir çox demokratik islahatlar kimi, bu azadlığın da qarşısının alınmasına münbit şərait yaratdı. Müharibə bitəndən bir müddət sonra SSRİ-nin dağılmasıyla ortaya çıxan türkdilli respublikalar, əsasən də Azərbaycan dövlətçiliyi İranın özünüqoruma instinktini gücləndirdi. Məsələyə bu aspektdən nəzər salanda İranla dioloq qapısının bağlanması türk millətçiliyindən daha çox, fars şovinizminin dəyirmanına su tökdü. Halbuki, dostanə münasibətlərin qurulması İran rejimini bu ölkədə yaşayan Azərbaycan türklərinin milli azlıq kimi tanımağa məcbur edərdi. Milli azlıq kimi tanınmaq isə, beynəlxalq hüquqa görə, öz ana dilində məktəblərin və mətbu orqanların açılmasını, iki dövlət arasında ünsiyyətin yaradılmasını və bu məqsədlə də türk dilinin inkanlarından istifadə edilməsini şərtləndirirdi.

İnsafən, bu gün İranda türkdilli nəşrlərin getdikcə artdığını görürük. Özəlliklə də Həsən Ruhani hakimiyyəti dövründə milli azadlıqlar istiqamətində xeyli ciddi addımlar atan qonşu dövlətdə hətta ötən il Üzeyr Hacıbəyovun bəzi operettalarının səhnəyə qoyulduğu da gələn bilgilər arasındadır. Azərbaycanla İran arasında mədəni əlaqələrin qurulması, cənublu soydaşlarımızın şimaldakı informasiya kanallarından daha rahat istifadə etməsinin önünü aça bilər.

Digər tərəfdən, biz əgər vahid Azərbaycan ideyasından danışırıqsa, özümüzdən qat-qat çox olan bir toplumu tamamilə özümüzə oxşatmağımızı da arzulaya bilmərik. Onları özümüzə bənzətdiyimiz qədər də, biz də onlara bənzəməyə çalışmalıyıq. Əks halda, bizim vahidlik idealımız özünəvurğunluqdan ötəyə keçə bilməz, siyasi eqoizm nümunəsi sayıla bilər. Və əslində bu, heç mümkün də deyil.

Onu da unutmaq olmaz ki, bu gün İranda bir çox millətlər iç-içə yaşayırlar. 13 milyon əhalisi (hətta vilayətin özünü nəzərə alsaq bu rəqəm 18 milyondur) olan Tehranın hardasa yarısı ya sırf türkmənşəli, ya da qarışıq ailələrdir. Biz yenə əvvəlki düşüncələrimizlə Cənubi Azərbaycanı ayırıb özümüzə birləşdirmək kimi boş xülyalara dalmaqdandırsa, fars bölgələri hesab etdiyimiz coğrafiyada yaşayan bizim qədər, bəlkə də bizdən də çox soydaşlarımızın taleyini fikirləşməliyik.

Azərbaycan ondan da qətiyyən çəkinməməlidir ki, mədəni inteqrasiyalar güclənəcəyi təqdirdə, qarşılıqlı mədəni mübadilədən farslar daha çox qazanclı çıxa bilərlər. Əvvəla, bunu düşünmək qaynayıb-qarışmaq istəyindəki səmimiyyətə kölgə salımış olar. İkincisi isə, bu təhlükə real deyil.

Düzdür, tarixdə hətta siyasi hegemonluq baxımından türklərin üstün olduğu dövrlərdə belə, fars mədəniyyətinin ön plana çıxdığı, türkləri assimilyasiyaya məruz qoyduğu dövrlər olub. Amma bu, heç də farsların Tanrıya daha yaxın olmasından qaynaqlanmayıb. Hər bir inteqrasiyada üstün gəlmənin yeganə bir səbəbi var: kimin mədəniyyəti daha güclüdürsə, o, kimliyindən asılı olmayaraq təsirlənən yox, təsiredən faktora çevrilir.

Orta əsrlərdə Sasani kimi bir imperatorluğun varisi olan farslar, sözsüz ki, həm ərəblərdən, həm də türklərdən daha ciddi mədəniyyət daşıyıcıları idi. Bu da onların istər-istəməz seçilməsinə, sahib olduqları mədəniyyəti başqalarına ötürməyə səbəb olurdu.

Üstəlik, İslamla yayılan ərəb mədəniyyəti də farsların bir addım önə çıxmasına yol açırdı. Çünki o dövrün əsas mədəniyyət sahəsi ədəbiyyat idi və ərəblərin islam coğrafiyasına yaydığı və populyarlaşdırdığı əruz vəzni türkün dilinə yatmır, farsın isə tam ruhuna uyğun yaradılmışdı. Beləcə, onsuz da Sasani imperiayasından miras qalan siyasi idarəetmə mexanizmi əsas mədəniyyət nümunəsi sayılan ədəbiyyat diliylə birləşincə farsın üstünlüyü ortaya çıxdı və bütün türk dünyasına təsir göstərdi.

Bu gün isə eyni mədəni üstünlük türklərə aiddir. Üstəlik, İran da istər-istəməz Qərblə inteqrasiyaya cəlb olunduğundan bu mədəniyyətin öz ətrafına yaxın çevrələrindən faydalanmağa məhkumdur. İrana yaxın çevrələrdən biri Azərbaycan, digəri isə Türkiyədir. Üstün mədəniyyət faktorunun türkün xeyrinə dəyişməsi inteqrasiya prosesində ən çox təsiredici qüvvənin kimliyini müəyyənləşdirir.

İranla inteqrasiya prosesində önümüzə çıxacaq yeganə problem Türkiyəylə bu ölkənin ulduzlarının barışmamasıdır ki, bu da mədəni-mənəvi faktorlardan daha çox, siyasi qütbləşməylə bağlıdır. Xüsusilə Ərdoğan hakimiyyəti dövründə ortaya çıxan məzhəbçilik meylləri Türkiyəni Səudiyyə Ərəbistanı ilə yaxınlaşdırdı və istər-istəməz, İranın qarşısında yer almağa sürüklədi.Halbuki, əhalisinin əksəriyyəti sünni olmasına baxmayaraq, Türkiyənin dini inanc şəkli Ərəbistandan çox, İrana yaxındır.

Bu baxımdan Türkiyə sünniliyini əslində iki məzhəb arasında birləşdirici xətt də saymaq olar. Türk klassik mədəniyyətinə öz damğasını vuran Yunis İmrə, Pir Sultan Abdal, bir çox sufi təriqətləri ya şiəlikdən fərqlənməyən sünni qollarından, ya da elə şiəliyin özündən gəlmədirlər. Əslində bu da təsadüfi deyil.

İran bu gün Türkiyədən nə qədər fərqli inanc sisteminə malik olsa da, onun xüsusilə islam mədəniyyəti içərisində təməllərini atan türklər olublar. Türkiyənin sələfi sayılan Osmanlının özü belə, İranla eyni siyasi mirasdan – Səlcuqlardan ayrılmadır. Türklərin ilk dəfə müsəlmançılıqla tanışlığının Abbasilər dövrünə təsadüf etməsi və Abbasilərin, nə qədər şiəliyin imamı saydığı islam böyüklərinin qanını töksə belə, şiəlik məktəbindən yararlanması bu yaxınlıqda  mühüm rol oynamışdır.

Özlərini sünni adlandırsa belə, bütün fərqli düşünənləri təkfir edən və özgə bildiklərinin qanını, malını, namusunu halal görən Səudiyyə vəhabiliyi türk milli mədəniyyət sahəsinə tamamilə zidd bir anlayışın daşıyıcısıdır.

Türkiyənin başında dayanan istənilən lider böyük ölçüdə Xorasan türklüyündən və sufi təriqətlərindən qidalanan türk mentalitetini ərəb millətçiliyinin davamçısı olan Səudiyyə islamçılığına bağlaya bilməz.Ümidvarıq ki, Ankara da gec və ya tez bu həqiqəti anlayacaq, Səudiyyə sülaləsinin xidmətçisindənsə, türklük davasının liderliyinə meyllənəcək. Bunun üçünsə, ilk növbədə, türkü türkdən ayıran məhzəbçi şüurundan vaz keçəcək.

İstər Türkiyənin böyüklüyü, istər İranın türk dünyasına qazandırılması, istərsə də regional sülh, dolayısıyla da islami vəhdət məhz bundan keçir.

Maraqlıdır ki, İran siyasi iradəsi də bu qarşılıqlı təsirlənməyə hazır olduğunu ən yüksək səviyyələrdə dilə gətirdi. Prezident İlham Əliyevlə görüş zamanı Həsən Ruhaninin təklif etdiyi üçtərəfli əməkdaşlıq formatlarından birininin İran, Azərbaycan, Türkiyə, Gürcüstan olması bunun ən bariz dəlilidir. Könül istərdi ki, Türkiyə türklüyün böyüməsi üçün doğan bu münbit şəraiti doğru qiymətləndirsin və gərəkli addımları atsın. Atılacaq bu addımlar hər 3 dövləti regional ölkədən qlobal gücə çevirə bilər…

Heydər Oğuz

Strateq.az